Het realiseren van een cultuur van vrijheid vraagt tijd en een verschuiving van taakgericht werken naar mensgericht werken. Dit is geen aanval op zorgverleners, want is het resultaat van ons systeem. Waar taakgericht werken vooral draait om het efficiënt uitvoeren van zorgactiviteiten, gaat mensgericht werken uit van de behoeften, wensen en waarden van de bewoner. Het betekent dat we niet alleen kijken naar wat er moet gebeuren, maar vooral naar wat er voor de bewoner toe doet.

Deze verandering vraagt om reflectie, samenwerking en het doorbreken van vaste patronen. Begin klein, vier successen en blijf leren. Open bijvoorbeeld eerst de deuren naar de tuin, dan de deuren naar buiten. Zorg ook dat binnen het huis niet overal een sleutel voor nodig is. Zie ook: zakboek open deuren.

Artikel 21 regelt de onvrijwillige verhuizing in een gespecialiseerd verpleeghuis voor mensen die leven met dementie (een Wzd-accommodatie).

• Het doel is bescherming van mensen die zich niet meer kunnen uiten door dementie of andere aandoeningen. Op deze manier wordt er zorgvuldig gekeken of verhuizing écht noodzakelijk is, en niet alleen maar gewenst.
• Verhuizing mag alleen als dit noodzakelijk is: bijvoorbeeld wanneer alternatieven ontbreken, denk hierbij aan begeleiding, dagbesteding en medicatie. Alleen dan kan het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) een ‘besluit tot opname en verblijf’ afgeven.
• Artikel 21 is dus niet nodig als iemand zelf instemt met verhuizing, wanneer wilsbekwaam ter zake. In dat geval is er sprake van een vrijwillige verhuizing. Maar ook bij vrijwillige verhuizing is het belangrijk om te toetsen of iemand écht vrijwillig kiest. Artikel 21 is geen voorwaarde om ergens te komen wonen.

RM staat voor Rechterlijke Machtiging.

• Dit is een uitspraak van de rechter die toestaat dat iemand tegen hun zin in moet verhuizen en zal verblijven in een Wzd-accommodatie (bijvoorbeeld een verpleeghuis). Om een Rechterlijke Machtiging aan te kunnen vragen, moet er dus sprake zijn van verzet.
• De rechter beslist alleen als de situatie echt ernstig is en er geen andere mogelijkheden zijn. Hij baseert zich tijdens een zitting op een medische verklaring van een onafhankelijke arts en informatie van geliefden en zorgverleners.

Betekent dit altijd een gesloten deur?

Nee.

• Elke vrijheidsbeperking (zoals een gesloten deur) moet apart worden afgewogen via het stappenplan van de Wet zorg en dwang: multidisciplinair, cyclisch en met betrokkenheid van bewoner en vertegenwoordiger.
• Bij een RM geldt wél dat iemand niet zomaar het terrein mag verlaten. Daarvoor is een verlofregeling: de bewoner of vertegenwoordiger doet een verzoek, de voor- en nadelen worden afgewogen en vastgelegd, en de Wzd-functionaris beslist.

Belangrijk: een RM betekent verplichte verhuizing, maar niet automatisch een gesloten deur. De mate van beperking moet altijd zorgvuldig worden gemotiveerd.

Vrijheid is geen luxe, maar een basisbehoefte. Ook als er een RM is, kan vrijheid nog steeds waardevol zijn. Elk mens is uniek, dus het is belangrijk het gesprek met geliefden en andere zorgverleners aan te gaan en samen te bekijken wat wél mogelijk is zonder een RM te gebruiken. Soms kan de rechtsbescherming van een RM wel bijdragen aan het borgen van leven in vrijheid, dan heeft het een ander doel.

Het allerbelangrijkste is dat we verantwoordelijkheid delen. Samen met de bewoner en geliefden bespreek je risico’s en maak je afspraken over welke risico’s acceptabel zijn. Deze afspraken vormen de basis. Risico’s en onzekerheden horen bij het leven, ook bij een open-deurenbeleid. We adviseren om duidelijke afspraken te maken over wie signalen ontvangt en hoe wordt gehandeld als een bewoner niet terugkomt of de weg terug niet meer weet. Op deze manier wordt de verantwoordelijkheid gedeeld en kan de veiligheid zo goed mogelijk worden gewaarborgd. Let wel op, de stem en angsten van de één mag niet direct tot onvrijheid van de ander zorgen, maak een gezamenlijke afweging, vanuit de wens van de persoon met dementie. Zie ook: open deuren – ZuidOostZorg.

In zulke situaties is het belangrijk het gesprek aan te gaan met geliefden en zorgverleners en de zorgen en dilemma’s open te bespreken. Wat is veiligheid en waar liggen de verantwoordelijkheden? Volledige controle is niet altijd mogelijk; risico’s horen bij het leven, ook in een zorg en/of leefomgeving. Samen met geliefden en zorgverleners kan gezocht worden naar een oplossing die zoveel mogelijk recht doet aan de vrijheid van de bewoner én de nodige veiligheid. Want streven naar vrijheid, sluit veiligheid niet uit.

Vrijheid gaat verder dan open deuren, ja of nee. Het principe van open deuren ligt dus vooral in een visie en cultuur die niet gericht is op totale risicovermijding. Het liefst blijft de deur open, tenzij het echt niet anders kan. Dan is maatwerk nodig: een tijdelijk plan, multidisciplinair afgestemd (de bewoner en geliefden horen hier ook bij!), met respect voor de rechten van de bewoner (volgens het stappenplan van de Wet Zorg en Dwang). Vrijheid is het uitgangspunt, niet de uitzondering. Zie ook: verpleeghuizen die hun dieren openzetten voor bewoners.

Zorg dat de omgeving rondom het woonzorgcentrum vriendelijk en inclusief is, want een toegankelijke omgeving draagt bij aan de veiligheid van bewoners. Werk samen met de gemeente en buurtbewoners om praktische maatregelen te realiseren, zoals extra zebrapaden, verkeersborden die wijzen op de aanwezigheid van ouderen, verlichting en veilige looproutes. Buurtbewoners kunnen een bijdrage leveren door zich bewust te zijn van de aanwezigheid van bewoners en te weten op welke manier ze, indien nodig, ondersteuning kunnen bieden. Veiligheid is daarmee niet alleen een zorgvraag, maar een maatschappelijke verantwoordelijkheid. En heel belangrijk, mensen lopen echt niet massaal de straat op of onder een bus als de deuren open zijn.

In België is er nog geen wet die ervoor staat dat mensen niet meer opgesloten mogen worden. Wél kunnen zorgorganisaties vanuit hun visie de deuren openen, zolang zij dit doen in afstemming met de gemeente, inspectie en hierover communiceren naar buiten toe. Verandering is altijd relationeel en ook voor deze partners is het een verandering, dus toon lef en zet mensenrechten centraal in gesprekken. Het opsluiten van een collectief op basis van angsten en stigma kan nooit een oplossing zijn als we mensgerichte zorg willen. Dus voel het vertrouwen en de steun vanuit ons en alle voorbeelden die laten zien dat opsluiten niet de oplossing is, het kan echt anders!

Ja! Vanuit onze stichting Article 25 Foundation ondersteunen wij organisaties in deze cultuurverandering. Lees hier meer over onze aanpak en plan gerust vrijblijvend een afspraak in om meer te horen. Wij helpen je graag om van leven in vrijheid de nieuwe standaard te maken!